จาก ASTVผู้จัดการออนไลน์  วันที่ 11 ตุลาคม 2553

โดย : ธรณ์ ธำรงนาวาสวัสดิ์

ช่วงนี้ไปไหน ใคร ๆ ก็ถามผมแต่เรื่องวาฬที่เข้ามาในอ่าวไทย เป็นยังไง ? ตัวใหญ่ไหม ? โชว์ท่าทางอะไรบ้าง ? ผมจึงขอคั่นจังหวะการพาหวานใจไปปารีสสักหนึ่งตอน กลับมาพาหวานใจไปดูวาฬไทยบ้าง แต่เพื่อให้บทความแตกต่างจากงานเขียนของท่านอื่น ๆ ผมจะไม่เล่าประสบการณ์ในการไปดูวาฬ แต่จะเจาะลึกข้อมูลประเภทคำถามคำตอบ โดยใช้ประสบการณ์ที่เคยตามดูวาฬมาตั้งแต่ครั้งทำงานที่ทะเลบ่อนอก (พ.ศ.2544) ต่อเนื่องถึงครั้งนี้ที่ทะเลอ่าวไทยตอนในครับ

วาฬคืออะไร ? วาฬเป็นสัตว์เลี้ยงลูกด้วยน้ำนม ไม่ใช่ปลา บรรพบุรุษของวาฬเคยเป็นสัตว์เลี้ยงลูกด้วยน้ำนมอยู่บนบกเมื่อกว่า 45 ล้านปีมาแล้ว แต่กลับลงไปอาศัยอยู่ในน้ำอีกครั้ง ปัจจุบัน วาฬสีน้ำเงินคือสัตว์ใหญ่ที่สุดในโลก ความยาวเกิน 30 เมตร น้ำหนักกว่า 100 ตัน

วาฬแบ่งเป็นกี่กลุ่ม ? วาฬกับโลมาเป็นสัตว์กลุ่มเดียวกัน แบ่งกันด้วยลักษณะฟัน โลมาและวาฬบางชนิด เช่น วาฬเพชฌฆาต เป็นวาฬมีเขี้ยว หากินโดยใช้การกัด วาฬสีน้ำเงินและวาฬอีกเกือบสิบชนิดเป็นวาฬบาลีน หรือวาฬที่มีฟันเป็นซี่กรอง หากินโดยการกรองน้ำจับเหยื่อ

วาฬในอ่าวไทยคือชนิดไหน ? ในเมืองไทยมีวาฬหลายชนิด แต่ชนิดที่พบบ่อยสุดและที่เป็นข่าว คือ Bryde’s Whale คำนี้เป็นภาษาดัตช์ อ่านว่า “บรูด้า” ความยาว 12-17 เมตร น้ำหนักมากกว่า 40 ตัน เมื่อเทียบความยาว จัดอยู่ในอันดับ 4-5 เมื่อเทียบน้ำหนัก จัดอยู่ในกลุ่มที่มีน้ำหนักน้อย เนื่องจากมีรูปร่างเพรียว วาฬชนิดนี้มีลักษณะเด่นที่สันกลางหัว จำนวน 3 สัน (บางกลุ่มมีอีก 2 สัน แต่เห็นไม่ชัดเจน)

วาฬเข้ามาทำอะไร ? วาฬเป็นสัตว์อพยพ เคลื่อนที่ไปตามจุดต่าง ๆ ในแต่ละฤดูกาล บางกลุ่มอพยพเป็นระยะทางหลายพันกิโลเมตร เช่น วาฬ Right Whale ในขั้วโลกเหนือและขั้วโลกใต้ เมื่อวาฬคลอดลูก วาฬจะพาเข้าใกล้ฝั่งเพื่อหลีกหนีผู้ล่ากลางทะเลเปิด อีกทั้งยังสอนลูกให้รู้จักล่าเหยื่อ นั่นคือสาเหตุประการแรก อีกสาเหตุคือวาฬตัวผู้หรือวาฬตัวเมียที่ไม่มีลูก เข้ามาในพื้นที่นี้เพื่อการล่าเหยื่อ อันได้แก่ ฝูงปลากระตัก

วาฬกินปลาเท่านั้นหรือ ? วาฬบาลีนทุกชนิดกินแพลงก์ตอน บางชนิดกินเฉพาะแพลงก์ตอนขนาดใหญ่ เช่น Krill (ลักษณะเหมือนกุ้ง ขนาดยาว 10 เซนติเมตรหรือมากกว่า) แต่วาฬบางชนิดมีพฤติกรรมกินปลาด้วย เช่น วาฬหลังค่อม การกินปลาช่วยให้วาฬได้รับอาหารจำนวนมาก ถือเป็นช่วงสำคัญ วาฬบางชนิดหรือบางกลุ่มจึงมีการอพยพตามฝูงปลา

วาฬบรูด้ามีพฤติกรรมกินปลา ในช่วงเวลาอื่น วาฬอาจแยกย้ายหากินตามลำพัง ไม่ค่อยอยู่รวมกัน แต่ในช่วงเดือนสิงหาคม-ตุลาคม วาฬมักเข้ามาใกล้ฝั่งอ่าวไทยตอนใน ตั้งแต่ชายฝั่งสมุทรสาคร สมุทรสงคราม เพชรบุรี เรื่อยลงไปจนถึงประจวบคีรีขันธ์ แต่จะมีพื้นที่เฉพาะบางบริเวณที่วาฬมารวมตัวหากิน เช่น บ่อนอก แหลมผักเบี้ย บางตะบูน โคกขาม ฯลฯ โดยมีการเคลื่อนที่ตามฝูงปลา นอกจากนี้ กลุ่มปลาที่วาฬกินอาจไม่เหมือนกัน เมื่อวาฬเข้ามาบ่อนอก วาฬกินปลาขนาดกลาง เช่น ปลาอกแล แต่เมื่อวาฬเข้ามาใกล้ปากน้ำแม่กลอง วาฬกินปลาขนาดเล็กกว่า เช่น ปลากระตัก

ทำไมวาฬเข้ามาพื้นที่บริเวณนี้ ? คำถามข้อนี้ตอบยากครับ ด้วยข้อมูลที่มี ผมคาดว่า เมื่อถึงปลายฝนต้นหนาว น้ำเหนือไหลบ่าสู่ทะเล ทำให้ธาตุอาหารมีมาก กอปรกับสภาพภูมิอากาศ ทำให้แพลงก์ตอนมีจำนวนเพิ่มขึ้นอย่างรวดเร็ว แพลงก์ตอนเป็นอาหารของปลา ทำให้ฝูงปลาเล็กเคลื่อนที่เข้ามา นอกจากนั้น ผมยังคิดถึงปรากฏการณ์แพลงก์ตอนบลูม ทำให้ปลามึน วาฬอาจมีโอกาสจับง่ายขึ้น แนวคิดนี้มาจากข้อมูลว่า ในปีนี้ ชาวบ้านพบวาฬเป็นครั้งแรกในวันที่ 16 สิงหาคม ในระหว่างเหตุการณ์น้ำเขียวปลาน้อค แกนนำชาวบ้านออกไปเก็บตัวอย่างน้ำ ก่อนพบวาฬเข้ามาหากินเกือบถึงริมฝั่ง

วาฬมีกี่ตัว ? จากข้อมูลที่รวบรวมมา คาดว่ามีวาฬ 14-18 ตัว ในจำนวนนี้ มีวาฬแม่ลูก 4 คู่ ที่เหลือเป็นวาฬเต็มวัย มีอย่างน้อย 1 คู่ที่เป็นวาฬเต็มวัยว่ายอยู่คู่กัน วาฬพบตั้งแต่ระยะห่างฝั่งเพียง 1 กิโลเมตร น้ำลึก 4-5 เมตร จนถึงระยะห่างฝั่ง 30 กิโลเมตร น้ำลึก 17 เมตร

วาฬทำอะไรบ้าง ? ผมพบพฤติกรรมต่าง ๆ ได้แก่ ลอยตัวพักผ่อน (Resting - ความเร็ว 1-5 กม.ต่อชม.) ว่ายน้ำไปมา (Traveling - เร็ว 15-25 กม.ต่อชม.) หายใจในทุก 3-10 นาที (Breathing) นาน ๆ ครั้งอาจกระโดด (Jumping) หากเป็นลูกวาฬ อาจมีการเล่นซนตามประสา (Playing) พฤติกรรมเด่นที่กินใจคนไทยทั้งประเทศ คือลีลาการกินปลา แบ่งเป็นท่าพ่นฟองอากาศ (Bubble Net) และท่าแทงปลา (แทงปลา - ภาษาชาวบ้าน - Lunging)

หาดูยากไหม ? หากเทียบการดูวาฬในอ่าวไทยกับประเทศอื่นที่ผมเคยไป จุดเด่นของเรามี 2 ประการ อย่างแรกคือทะเลเรียบน้ำนิ่งเกือบตลอดเวลา ไม่เมาคลื่น จุดเด่นอีกประการคือน้ำนิ่งทำให้เห็นพฤติกรรมชัดเจน โดยเฉพาะ Bubble Net หรือฟองอากาศที่วาฬปล่อยมาเรียงกันเพื่อต้อนปลา ผมเห็นในทะเลชัดกว่าในสารคดีเรื่องใดที่เคยดู สำหรับท่าแทงปลาหรือ Lunging หาดูยากมากในเมืองนอก แต่ของบ้านเราเห็นกันสะใจวัยรุ่น บางทีวาฬแทงขึ้นมาสามสี่ตัวพร้อมกัน ยังมีลีลาแม่แทงก่อนลูกแทงตาม เป็นการสอนลูกวาฬให้รู้จักการจับปลาครับ

วาฬจะอยู่อีกนานไหม ? จากประสบการณ์ครั้งล่าสุด ฝูงปลาเริ่มมีน้อยลง อาจเป็นเพราะคุณภาพน้ำเริ่มเปลี่ยนแปลง วาฬเข้ามาจับปลามากจนแตกเป็นฝูงย่อย หรือเป็นเพราะกิจกรรมของมนุษย์ แต่ใจผมเชื่อว่าคงเป็นหลายสาเหตุร่วมกัน ทำให้วาฬเริ่มแทงปลาน้อยลง บางตัวว่ายน้ำออกไปจากบริเวณนี้ คาดว่าวาฬส่วนใหญ่คงอพยพออกไปในไม่ช้า

แล้วจะเห็นได้อย่างไร ? รอปีหน้าสิครับ จากข้อมูลเราทราบว่า วาฬเข้ามาหากินทุกปี (เริ่มพบในปี 50 แต่ก่อนหน้านั้นคงมีอยู่แล้ว) ปรกติมีแค่สี่ห้าตัว แต่ปีนี้พิเศษหน่อย วาฬเข้ามามาก อีกทั้งยังแทงปลากันสนุกสนาน จนกลายเป็นข่าวฮือฮา ถ้าปีนี้พลาดแล้ว แนะนำคอยปีหน้าช่วงนี้ ลองให้เช็คข่าวสักนิด เสร็จแล้วค่อยเช่าเรือออกไปดูวาฬ ยิ่งเร็วเท่าไหร่ยิ่งดีครับ

การไปดูวาฬมีผลกระทบไหม ? ขึ้นกับพฤติกรรมของวาฬ ปริมาณอาหาร ขนาดของเรือ ปริมาณของเรือ และวิธีการนำเรือเข้าติดตามดูวาฬ กฎเกณฑ์ในการดูวาฬแต่ละพื้นที่แตกต่างกัน ผมไม่อาจตอบได้ในขณะนี้ แต่อยากแนะนำแบบกันเหนียว (เข้าข้างวาฬมากกว่าคน) หากวาฬกำลังว่ายน้ำหรือพ่นฟอง เรือเราแล่นอยู่ ไม่ควรเข้าใกล้ในระยะเกิน 100-200 เมตร (เรือเล็กเรือใหญ่) แต่ถ้าเห็นวาฬแทงปลา นำเรือเข้าไปในระยะ 50-100 เมตร จากนั้นเดินเครื่องเบาเข้าเกียร์ว่างทันที เกณฑ์นี้อาจใช้ชั่วคราวได้ แต่เราจำเป็นต้องรวบรวมข้อมูลมาศึกษาและตกลงร่วมกันครับ

หมายเหตุ - ขอบคุณกรมทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่ง และคุณวรพล ดวงล้อมจันทร์ แกนนำกลุ่มอนุรักษ์ฟื้นฟูทรัพยากรธรรมชาติมหาชัยฝั่งตะวันออก สำหรับข้อมูลที่มีประโยชน์มหาศาลครับ

ชื่ออังกฤษ: Bryde’s whale

ชื่อวิทยาศาสตร์: Balaenoptera edini (Anderson, 1878)

ลักษณะเด่น: เป็นปลาวาฬชนิดไม่มีฟันขนาดปากกว้างมีซี่กรอง (Baleen) 250-370 คู่ บนขากรรไกรบนใต้คางมีลักษณะเป็นร่องๆ ตามยาวลำตัวถึงแนวสะดือจำนวน 40-70 ร่อง วาฬบรูด้าแยกจากชนิดอื่น ตรงที่ส่วนหัวมีแนวสันนูน 3 สัน จากช่องจมูกไปจนถึงส่วนปลายหัว ครีบหลังเป็นรูปสามเหลี่ยมค่อนข้างตั้งตรง

ลักษณะทั่วไป: เขตร้อนมีขนาดเล็กกว่าที่พบในเขตอบอุ่น ทำให้ในแถบ Asia เรียกปลาวาฬชนิด Balaenoptera edeni ว่า ปลาวาฬซิทตังแต่ยังไม่มีการศึกษาที่แน่ชัดว่าวาฬซิทตังนี้จะเป็นคนละชนิดกันกับวาฬบรูด้า

ขนาด: ขนาดโตเต็มที่ยาว 14-15 เมตร น้ำหนักประมาณ 20-25 ตัน ลูกแรกเกิดขนาดความยาว 4 เมตร ตั้งท้องประมาณ 1 ปี มีลูกได้ประมาณ 2 ปีครั้ง มีการคาดคำนวณว่าวาฬบรูด้ามีอายุยืนยาวประมาณ 50 ปี

อาหาร : อาหารที่กินส่วนใหญ่เป็น ลูกปลา, หมึก, และแพลงค์ตอน

แหล่งที่พบ : ในประเทศไทยพบปลาวาฬชนิดนี้มากเกือบทุกจังหวัดที่ติดทะเล ยกเว้นจังหวัดนราธิวาส, พัทลุง, ระนอง และสมุทรสงคราม